Havzi Nela, një poet, mësues dhe disident i përjetshëm, u var në rrugë në vitin 1988 pasi u dënua për veprimtari antishtetërore – poeti i fundit që u ekzekutua nga regjimi komunist i Shqipërisë përpara rënies së tij, shkruan balkaninsight
Në disa vende të Evropës në vitin 1988, regjimet komuniste po shkonin drejt kolapsit, por në Shqipëri, një disident i burgosur priste ekzekutimin e tij në një qeli të errët në vapën e gushtit.
Burgu në qytetin e tij të Kukësit në veriperëndim të vendit nuk ishte një eksperiencë e re për Havzi Nelën, sepse në dy dekadat e fundit të jetës së tij ai e kaloi pjesën më të madhe të kohës pas hekurave.
Nëntë muaj më parë, në nëntor 1987, ai mori stilolaps e letër dhe shkroi disa vargje për një poezi të quajtur “O liri, o vdekje”.
“Le të kënaqet hasmi, le të qeshë i marri! Liria më thërret, vdekja nuk më tund.”, thonë vargjet e fundit të poezisë.
Nela, në atë kohë 54 vjeç, u var në rrugën e qendrës së qytetit të Kukësit në mëngjesin e 10 gushtit 1988, pasi gjykata refuzoi apelin ndaj dënimit me vdekje. Ai ishte poeti i fundit që u ekzekutua në Shqipërinë komuniste.
“Unë kam mendimet e mia”
Petrit Palushaj, studiues nga Kukësi, ka kaluar vite të tëra duke studiuar Nelën dhe e ka cilësuar atë si “një kundërshtar të hapur të regjimit komunist”.
Mësues dhe poet, Nela lindi më 20 shkurt 1934 në fshatin Kollovoz të qarkut të Kukësit.
Më 26 prill 1967, së bashku me gruan e tij Lavdien, ai kaloi kufirin për në Kosovë, e cila në atë kohë ishte pjesë e Jugosllavisë, por u arrestuan nga ushtarët jugosllavë dhe u burgosën në qytetin e Prizrenit.
Më 6 maj 1967, jugosllavët i kthyen në pikën kufitare të Morinës si pjesë e një shkëmbimi me disa shqiptarë të Kosovës, të cilët qeveria shqiptare ua dorëzoi autoriteteve jugosllave.
Në kohën e komunizmit në Shqipëri, kur kufijtë ishin të mbyllur për shumicën e njerëzve, kalimi i paligjshëm i kufirit ishte një nga krimet më të rënda dhe konsiderohej tradhti dhe dënohej rëndë.
Më 22 maj 1967 Nela u dënua me 15 vjet burg për kalim të paligjshëm të kufirit dhe iu konfiskua e gjithë pasuria. Gruaja e tij u dënua me dhjetë vjet burg, por ajo kreu vetëm dy vjet.
Nela u dënua për herë të dytë më 8 gusht 1975, ndërsa ai ende vuante dënimin e parë në burgun famëkeq të Spaçit. Aktakuza e akuzonte atë për “agjitacion dhe propagandë” që synonte të minonte partinë në pushtet. Kjo i shtoi edhe tetë vite të tjera dënimit të parë. U lirua më 19 dhjetor 1986, por vetëm për disa muaj.
Më pak se një vit më vonë, më 12 tetor 1987, ai u internua në fshatin e thellë Arrën të zonës së Kukësit.
Dokumentet e përshkruajnë Nelën si një person me mendime të forta kundër regjimit, të cilat ai nuk i fshehu as kur ishte përballë prokurorëve.
“Unë kam mendimet e mia dhe i kultivoj ato, dhe ndoshta janë në kundërshtim me këtë sistem”, tha ai në komentet nga bisedat me shokët e tij të burgosur në burgun e Spaçit, të regjistruara në dosjen e tij.
“Kam thënë se feja duhet të lihet e lirë dhe njerëzit duhet ta shprehin fenë e tyre. Nuk kishte nevojë të merreshin masa kaq të forta dhe të zhdukeshin fetë.”
Ai u tha gjithashtu prokurorëve se nuk ishte dakord me kolektivizimin e tokave të fermerëve dhe kodin e rreptë për nxënësit në shkolla.
“Ai përdori fjalën e lirë kundër diktaturës”
Një bust në nder të Nelës u ngrit në vitin 2018 përballë një shkolle të mesme në Kukës, e cila ka marrë emrin e tij.
Për komunitetin vendas, Nela është një figurë shumë e rëndësishme dhe kujtohet me respekt, krenari dhe pak pikëllim e trishtim, pasi pjesën më të madhe të jetës së rritur e kaloi në burgje dhe kampe internimi.
Gazetari vendas Bekim Leknica argumentoi se historia e tij duhet të përfshihet edhe në kurrikulën arsimore.
“Të dinë sakrificën që ky poet bëri gjatë sistemit komunist se në fund të fundit ai nuk mori armët të luftonte kundër regjimit. Ai përdori fjalën e lirë dhe nuk ishte dakord me diktaturën”, tha Leknica për BIRN.
Në gjyqin e tij të fundit në qershor 1988, i cili zgjati vetëm një javë, Nela u akuzua se u largua nga vendi i burgimit “pa lejen e autoriteteve përkatëse”. Akuzat thoshte se “ai u përpoq të arratisej jashtë vendit, në Jugosllavi”.
Në një dokument të prokurorisë thuhet se Nela në fakt nuk arriti të arratisej, por Palushaj mohoi që ai gjithsesi të ketë tentuar të arratiset për herë të dytë jashtë vendit. “Ai e dinte tashmë se çfarë donte të thoshte nëse përpiqej të arratisej”, theksoi Palushaj.
Gjyqi ishte i shkurtër. “Hetuesia, prokuroria, gjykata duke qenë shumë të kënaqur që kapën një armik të deklaruar, e kapin dhe për 7 ditë ia bëjnë gjyqin dhe merret vendimi me vdekje”, tha Palushaj.
Më 24 qershor 1988, Gjykata e Lartë hodhi poshtë kërkesën e të afërmve të Nelës për t’i falur jetën dhe ai u dënua me vdekje me varje. Dënimi me vdekje u miratua nga Ramiz Alia, kryetari i presidiumit të Kuvendit Popullor, parlamenti i kohës komuniste.
Nela u var në orët e para të 10 gushtit 1988, në mes të qytetit të Kukësit. Trupi i tij u la jashtë për pjesën tjetër të ditës dhe banorët vendas u tronditën kur e panë të varur atje.
Më pas ai u varros vertikalisht në një vrimë të krijuar duke hequr një shtyllë. Palushaj tha se mënyra se si u varros, pa dinjitet, ishte një tjetër fyerje nga shteti.
Përpara se Nela të ekzekutohej, kur të afërmit e tij kërkuan t’i falej jeta, një komision shqyrtoi çështjen e tij dhe vendosi të mos e linte të jetonte. Një nga personat në komision ishte Kristaq Rama, babai i kryeministrit aktual të Shqipërisë Edi Rama.
I pyetur për këtë në vitin 2020, Edi Rama tha se “nuk ishte i bindur për nënshkrimin” në dokumentin e miratimit të ekzekutimit.
Që nga rënia e regjimit komunist në Shqipëri në vitin 1991, asnjë që ka kryer krime gjatë kohës që ishte në pushtet në atë kohë nuk është ndjekur penalisht.
